محسن فینیزاده – دادهکاو و تحلیلگر شبکههای اجتماعی
توئیتر با علامتی به شکل یک پرندهی آبی، در لغت به معنی جیکجیککردن است. این شبکهی اجتماعی در مارس ۲۰۰۶ به دست جک دورسی ایجاد شد و در ژوئیه ۲۰۰۶ آغاز به کار کرد، در سال ۲۰۱۲ بیش از ۱۰۰ میلیون کاربر داشت که ۳۴۰ میلیون توئیت در روز ارسال میکردند و بیش از ۱٫۶ میلیارد جستجو در آن انجام میشود. یکی از ویژگیهای توئیتر محدود بودن به تایپ تنها ۲۸۰ کاراکتر است. در توئیتر افزون بر فرستادن نوشتار میتوان فیلم، عکس، و صدا نیز ارسال کرد.
شاخه مرکزی توئیتر در سانفرانسیسکو، ایالت کالیفرنیا است و دفترهایی نیز در شهرهای بوستون، نیویورک و سنآنتونیو دارد. توئیتر در رتبهبندی وبگاه الکسا در میان ده وبگاه برتر در رتبه هشتم قرار دارد.
این شبکه اجتماعی در سال ۲۰۲۰ در جهان در حدود ۳۶۰میلیون دنبال کننده دارد و جایگاه خوبی را در موضوعات مختلف از جمله انتخابات ۲۰۲۰ آمریکا برای خود ایجاد کرد.
۳۷ درصد کاربران توییتر بین ۱۸تا۲۹ ساله و ۲۵ درصد بین ۳۰ تا ۴۹ سالهاند. در توئیتر افراد مشهور بسیاری عضو هستند و دنبالکنندههایی میلیونی دارند. افرادی مانند، بیل گیتس، باراک اوباما، محمدجواد ظریف، حسن روحانی، بهمن انصاری، سلبریتیها و حدود ۸۳ درصد از اعضای سازمان ملل متحد و همچنین خبررسانیهای مشهور نیز در توئیتر حساب کاربری دارند.
به سبب ویژگیهای خاص توئیتر تعدادی از روزنامهنگاران از این سرویس برای خبررسانی استفاده میکنند. بسیاری از روزنامهنگاران ایرانی و رسانههای فارسیزبان در توئیتر عضو هستند و آخرین رویدادها را در صفحه خود به روز میکنند. بسیاری از گزارشگران از توئیتر به عنوان یک ابزار خبررسانی بهروز استفاده میکنند. توئیتر میتواند به عنوان سریعترین خبررسان جهان مطرح شود چون هر کاربر توئیتر خود یک گزارشگر میباشد و ناخودآگاه از موضوعات اطراف خود توییت میکند.
حال چند سوال اساسی در مورد توییتر مطرح است که در این گزارش سعی بر این هست که به این سوالات پاسخ دهیم:
وضعیت واقعی توییتر فارسی چگونه است؟
توئیتر یکی از شبکههای اجتماعی فعال در ایران است، رشد کاربران این وبگاه در انتخابات ریاست جمهوری ایران (۱۳۸۸) به حدی رسیده بود که در سایت الکسا به عنوان چهارمین وبگاه پربازدید ایرانیان معرفی شد.
پس از فیلتر شدن کاربران بهطور مستقیم به آن دسترسی ندارند. با وجود آنکه تا چند سال پیش، غالبا توییتر در ایران بهعنوان محیطی برای ارتباط بین کنشگران و خبرنگاران محسوب میشد، طی چند سال اخیر به لحاظ تعداد و تنوع کاربران، رشد چشمگیری یافته است. گو اینکه بعد از فیلترینگ تلگرام، افزایش کاربران ایرانی توییتر تشدید شده است. چرا که با فیلتر شدن تلگرام، استفاده از فیلترشکنها در بین کاربران ایرانی رواج بیشتری پیدا کرده و در نتیجه حضور کاربران در سایر رسانههای فیلتر شده نیز تسهیل شدهاست.
بررسی مرکز پژوهشی بتا نشان میدهد توییتر در جهان حدود ۳۶۰میلیون دنبال کننده دارد و در ایران بیش از ۲میلیون کاربر دارد که در طول یک سال در حدود ۵۰۰میلیون توییت مننشر میکنند که این تعداد ۲۰۰میلیون رئتوییت انجام میشود. همچنین کاربران بیش از ۱.۵میلیارد لایک نسبت به توییت های هم انجام میدهند.
سوال اساسی این است این آمار از کجا آمده است؟ به عنوان مثال بعضی مطرح میکنند توییتر فارسی کوچکتر از آن است که تصور میشود و بر اساس همین ادعا تعداد کاربران آن را حدود ۱۰۰هزار کاربر برآورد میکنند و از سوی دیگر عدهای توییتر را با بیش از ۵میلیون کاربر فارسی زبان معرفی میکنند.
برای اینکه مشخص شود واقعیت داستان چیست اول باید بین کاربر و کاربر فعال تفاوت قائل شد، کاربر عادی کسی است که در توییتر با عنوان فارسی ثبت نام کرده و صفحات فارسی زبان را بیشتر دنبال میکنند و در نگاه کلی با بررسی محتوا معرفی و کنش هایش به فارسی زبان بودن و ایرانی بودنش پی میبریم اما کاربر فعال، کاربری است که غیر از حضور در فضای توییتر به تولید توییت هم میکند. از این رو برای مشخص شدن ابعاد کاربران توییتر باید دو عدد مطرح کرد.
اول در حدود ۲میلیون کاربر ایرانی توییتر دارد که محتواهای دیگر کاربران را دنبال میکنند و حداقل یک کنش در سال از خود نشان میدهند مثلا یک توییت را لایک میکنند. با نگاهی ساده به تعداد دنبال کنندگان صفحات برتر توییتر فارسی متوجه میشوید اعداد ۱۰۰یا۳۰۰ هزار کاربر چندان عدد صحیحی نیست.
دوم در حدود ۷۰۰هزار کاربر ایرانی توییتر در کنار دنبال کردن محتوای دیگر کاربران و کنش نسبت به محتوای دیگران حداقل یک توییت در سه ماه از خود منتشر کردهاند از این رو به این بخش از کاربران را کابران فعال مینامیم. برای مثال در ترند حاج قاسم سلیمانی در حدود ۶۰۰ هزار کاربر به تولید محتوا از شروع حادثه تا کنون پرداختهاند که در حدود چهار میلیون محتوا تولید شده است.
برای مشخص شدن سطح فعالیت کاربران هفت ترند یک سال گذشته را از نظر تعداد توییت تولید شده در نموداری به نمایش گذاشتهایم.
در این هفت رویداد در موضوع کرونا در طول چند ماه گذشته بیش از ۱۱میلیون توییت توسط کاربران ایرانی منتشر شدهاست و در سطح دوم در مورد شهادت شهید سلیمانی و کنکور و شرایط برگزاری آن هر کدام بیش از سه میلیون توییت منتشر شدهاست. همچنین موضوعات مانند انتخابات مجلس در سال ۹۸ و مباحث مرتبط با بورس و بنزین هر کدام در حدود یک تا دو میلیون توییت منتشر شدهاست میتوان تمام نظر و رویکرد کاربران و جریان های سیاسی را از طریق بررسی این محتوا ها مشخص کرد.
مردم در توییتر چه می گویند؟
دومین سوالی که در مورد توییتر فارسی باید به آن پاسخ داد این است که کارکرد اصلی توییتر چیست؟ و کابران ایرانی در توییتر در چه موضوعاتی بیشتر محتوا منتشر میکنند؟ برای مشخص شدن پاسخ این موضوع با استفاده از هوش مصنوعی و تحلیل نخبگانی محتواهای یک سال گذشته توییتر را از حیث موضوع توییت مورد بررسی قرار دادیم. آنچه حاصل شده است موضوع توییتها بدون در نظر گرفتن رویکرد و جریان سیاسی آن است.
نمودار زیر میزان فراوانی موضوعات مطرح شده در بستر توییتر را به تفکیک نشان میدهد. لازم به ذکر است این نمودار به درصد نمایش داده شده است.
آنچه مشخص است بیشترین محتوای منتشر شده در توییتر فارسی در میان کاربران فعال در حقیقت شخصی نگار است، محتوایی با موضوع مسائل روزمره خود را در این بستر توییت و منتشر کردهاند. بخش بعدی که از نظر بعضی کارشناسان اصلی ترین بخش توییتر است اما در واقع در حدود یک دهم توییتر واقعی است و بایستی از مباحث انتقاد جدا شود.
مباحث فرهنگی با سهم پانزده درصدی جایگاه سوم را دارد که به موضوعات موسیقی، مذهب ، هنر و… می پردازد. در جایگاه بعدی انتقاد به مسئولین و قوا سه گانه کشور است که البته گاهی با عدم پاسخ گویی به موقع از سوی مسئولین رویکرد معارض پیدا می کند. و بعد از آن مسائل و اظهار نظر سیاسی کاربران است، هرچند بنا به بستر توییتر همه موضوعات ناخوداگاه رویکرد سیاسی پیدا می کند اما در نگاه دقیق و بستری مباحث صرفا سیاسی حدود یک دهم کل محتوا می باشد.
رویدادهای جامعه که بنا به اتفاقات جامعه و روزمره شکل گرفته است نیز حدود یک دهم محتوا تشکیل می دهد، این بخش از توییتها جدا از رویدادهای موضع بندی شده مثل مباحث فرهنگی است، بلکه کنش زمانی کاربران است. موضوعات اجتماعی و بهداشتی در جایگاه بعدی قرار دارد
آنچه از این نمودار باید درک کرد تفاوت در میان کاربران پر نفوذ است که بیشتر سیاسی و یا جایگاه معارض دارند در مقابل عموم کاربران توییتر است که بیشتر محتواهای شخصی نگار و فرهنگی و هنری منتشر میکنند. در حقیقت درک صحیح از توییتر بر اساس ترند، جامع نیست بلکه باید ساختار بستر توییتر را با نگاه به کل کاربران توییتر در کنار ترند طراحی کرد و مبنای تصمیم گیری قرار داد.
آیا توییتر ضد نظام است؟
سومین ابهام و یا سوال در مورد توییتر این که آیا توییتر محلی است که تمام توسط ضد انقلاب و منافقین تصاحب شده و یا جریان ها و شخصیت های همسو با نظام هم سهمی در آن دارند؟ به بیان بهتر آیا توییتر زمین دشمن است و جریان همسو با نظام سهمی در آن ندارد؟
برای پاسخ به این سوال به پژوهشی که سها صالح در قالب پایان نامه با استفاده از علم کلان داده و تحلیل شبکه انجام داده است رجوع میکنیم.
در این پژوهش علاوه بر تحلیل عددی پارامترهای شبکه مانند شاخصهای مرکزی، اکانتهایی که بر اساس این شاخصها برتر شناخته شدهاند، معرفی میشوند. سپس بر اساس قواعد آماری در روش کوکران از کاربران درون اجتماع نمونهگیری شده با مشاهده پستها، بیوگرافی و … هر اجتماع را برچسبزنی میکنیم.
گرایش سیاسی: حامی نظام جمهوری اسلامی و اصولگرایان، اصلاحطلبان و حامیان دولت اعتدال، مخالفان معتدل جمهوری اسلامی، طرفداران براندازی جمهوری اسلامی و فاقد جهتگیری سیاسی تقسیم شدهاند.
با نگاهی به گراف شکل گرفته میتوان بیان کرد هر چند جریان مخالف نظام در توییتر در قالبهای مختلف فعالیت میکنند اما سهم جریان های داخلی نظام مانند اصولگرایان و اصلاح طلبان نیز قابل توجه است، با وجود حضور کاربران همسو با کلیات نظام باز هم شاهد ترند شدن بعضی از هشتگ های معارض هستیم این را اول باید در اختلافات داخلی سیاسی و عدم وحدت جستجو کرد و دوم در رباتها و سازمان دهی هایی که در تمامی رسانهها و شبکههای اجتماعی از سوی دشمنان علیه کشور انجام میشود.
سیاسیون در توییتر چه می کنند؟
چهارمین سوال در مورد توییتر حضور سیاسیون حاضر در توییتر است و اینکه در نگاه کلی کاربران برتر توییتر چه کسانی هستند و چه نقش و جایگاهی دارند؟
برای مشاهده دقیق این موضوع، سیاسیون که در داخل کشور هستند و در توییتر فعالیت میکنند در قالب نمودار ارائه شدهاست، نکته مهم این است که بیشتر این شخصیتها جایگاه مهمی در کشور دارند و از این ابزار برای رساندن پیام خود به مردم و حتی دیپلماسی عمومی استفاده میکنند.
خوبی توییتر کجاست؟
پنجمین سوال اساسی در مورد خود توییتر این است که نقش مثبت و خوب توییتر در یک سال گذشته در جامعه ما چه بوده است؟ به بیان بهتر آیا توییتر غیر از اختلاف افکنی و تند روی که بعضی به آن نسبت میدهند کارکرد مثبتی هم دارد؟
برای پاسخ به این سوال به ذکر چند نمونه از اتفاقاتی که با محوریت توییت فارسی در یک سال گذشته رخ داده است اشاره میکنیم، البته منظور ما این نیست که توییتر و یا هر شبکه اجتماعی دیگری معایبی ندارد بلکه سعی میکنیم با ذکر چند نمونه در یک سال گذشته نشان دهیم که میشود از ابزار توییتر استفادههای مثبتی هم داشت و در عین اینکه بنا به نظر متخصصین این حوزه، رسانه خود پیام است میتوان از این ابزار استفادههای خوبی هم داشت.
۱- توییتهای ترامپ به زبان فارسی
اواخر دی۹۸ ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در توییتهایی به دخالت آشکار در امور داخلی کشورمان پرداخت. هر چند این توییت خودش نوعی انتقاد به کشور بود اما واکنشهای گوناگونی به ویژه واکنش های انتقادی به ترامپ در میان مردم ایران و حتی آمریکا داشته و میتوان گفت این بستر بیشترین عرصه بیان اعتراضات نسبت به این اقدام ترامپ بوده است.
نکته مهم کارکرد توییتر در عرصه ابراز نظر مردم ایران بود که به جای اعتراضات رسمی و دولتی مردم ایران جواب قاطع به ترامپ دادند که میتوان این را از کارکرد های مثبت توییتر و همسو با کشور دانست چون در حالت عادی امکان انتقاد به ترامپ و سیاست های مداخله جویانه آمریکا به این سادگی فراهم نیست.
۲- ماجرای آب در غیزانیه
غیزانیه؛ بزرگترین بخش شهر اهواز است که دارای ۸۳ روستا و بیش از ۲۵ هزار نفر جمعیت است. این منطقه علی رغم داشتن منابع نفتی بسیار، بنا به گفته برخی مسئولین محلی حدود ۱۲ سال است با مشکل آب آشامیدنی مواجه است. در سالهای اخیر برخی مسئولان دولتی از جمله استاندار خوزستان قول برطرف کردن مشکلات را دادهاند. ولی به گفته مردم منطقه این امر محقق نشد. در پی این بدقولیها برخی از مردم دست به اعتراضات زدند. انعکاس این اخبار در شبکههای اجتماعی و بخصوص توییتر بازتاب زیادی داشته است. چیزی حدود یکصد و سی و شش هزار توییت با مجموع هفتصد و هشتاد هزار لایک دریافتی آمار محتواهایی است که صرفا به غیزانیه اشاره داشتهاند. بعد از آنکه موجی که در این بستر با محتوای انتقادی تشکیل شد و بازتاب فراوانی در بسترها و رسانههای دیگر داشت پس از ۱۲ سال مشکل آن برطرف و خبرهایی از اقدامات دولت و قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا در حل مشکل آب آشامیدنی بازتاب یافت.
۳- شهادت سردار سلیمانی و انتقام سخت
در اولین ساعات بامداد ۱۳ دی ۱۳۹۸ خبری به نقل از برخی رسانهها و حسابهای کاربری در شبکههای اجتماعی از وقوع انفجار در حوالی فردگاه بغداد منتشر گشت. بعد از این واقعه موجی از توییتها با محتوای انزجار از این اقدام آمریکاییها توسط کاربران ایجاد شد. در دی ۹۸ حدود یک میلیون و ششصد هزار توییت فقط در رابطه با سردار سلیمانی منتشر شده است. در این راستا بسیاری از کاربران خواهان انتقام از آمریکاییها شده و هشتگهایی نظیر #انتقام_سخت در آن روزها در توییتر ترند شد. پستهایی حاوی این هشتگ و عبارت عبارت «انتقام سخت» بهتنهایی حدود ششصد هزار با هشتاد و سه هزار لایک از کل این محتوا در دیماه ۹۸ را تشکیل میدهد.
در این فضا توییتر بستری بود برای اعلام انزجار علیه استکبار آمریکایی و انسجام ملی و همچنین نشان دهنده سرمایه اجتماعی آن شهید بزرگوار و کشور بود.
۴-طعم شیرین عدالت
هشتگ #طعم_شیرین_عدالت در جهت حمایت از سید ابراهیم رئیسی؛ رئیس دستگاه قضا در بستر توییتر ترند شد. حدود شش هزار توییت به همراه بیش از یکصد و شش هزار لایک، حاوی این هشتگ در تاریخ ۱۵و ۱۶آذر ماه ۹۸ در بین کاربران بستر توییتر منتشر شدهاست.
لازم به ذکر است این کمپین برگرفته از سخنان رئیس قوه قضاییه مبنی بر «همه قوا و دستگاهها باید اجرای عدالت را محور کارهای خود قرار دهند تا مردم طعم شیرین عدالت را بچشند»، است. در این موضوع توییتر بستری بود برای قدر دانی از اقدامات مسئولین که خودش میتواند نشان دهند کارایی نظام و روحیه دادند به مسئولین ارزشی کشور باشد.
۵- مدافعان سلامت
پس از ورود ویروس کرونا در اواخر سال ۹۸ به کشور، تقریبا فضای جامعه دستخوش تغییرات و التهاباتی شد. خبر مبتلایان و فوتیهای روزانه ناشی از این بیماری، تعطیلی مشاغل، مشکلات اقتصادی و … تا تلاش مسئولان برای مهار شیوع این بیماری، اغلب خبرهای جامعه را تشکیل داده بود. در این میان کاربران شبکههای اجتماعی و همچنین توییتر، با تولید محتواهایی در راستای حمایت از جامعه سلامت (پزشکان، پرستاران و …) اقدام کردند. در طی یک سال اخیر حدود دویست و نود هزار توییت با هشتگ مدافعان سلامت منتشر شد و نزدیک به یک میلیون و سیصد هزار لایک دریافت شدهاست. در اینجا توییتر کارکرد قدردانی برای کادر درمانی و اطلاع رسانی برای بهداشت عمومی و جامعه داشته است که بدون شک اثر این نوع اطلاع رسانی که در حقیقت فرد به فرد جامعه است بسیار کمتر از نوع مکتوب و حتی رسانههای جمعی نیست.
۶- شعر اردوغان در مورد رود ارس
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه برای شرکت در مراسم رژه نیروهای مسلح آذربایجان به دعوت الهام علی اف به آذربایجان سفر کرد. وی در این مراسم چند بیت از شعری در مورد رودخانه ارس را خواند، که تفکرات جدایی طلبانه در آن به چشم میخورد.
این موضوع واکنش بسیاری از کاربران شبکههای اجتماعی به ویژه توییتر فارسی را در پی داشت. در طول مدتی که هشتگهای اعتراضی علیه اردوغان توسط کاربران توییتر فارسی ترند شدهبود، حدود یکصد و شصت و هشت هزار توییت به همراه هشتصد و هفتاد و هشت هزار لایک ثبت شد. در این اقدام توییتر سبب انسجام ملی در سطح بین الملل و ایستادگی در مقابل مواضع مقامات خارجی بود، شاید تفاوت اصلی این سطح مقابل با روشهای قدیمی تر نقش مهم مردم در مقابل تهدیدها است. درحقیقت توییتر و بسترهای شبکههای اجتماعی مکمل و کمکی برای سیاست خارجه و مواضع بین المللی کشور عزیزمان هستند.
۷- خودروی دنا پلاس نمایندگان مجلس
اواخر تابستان و اوایل مهر ۹۹ موضوعی توسط کاربران شبکههای اجتماعی مبنی بر تحویل خودروی دنا پلاس به نمایندگان مجلس مطرح شد. اگرچه این اقدام در ادوار گذشته مجلس سابقه داشته ولی شرایط واگذاری آن به قیمت کارخانه و قسطی بودن آن سبب واکنش بسیاری از کاربران و انتقاد آنان نسبت به نمایندگان مجلس شد. موج ایجاد شده و بازتاب نسبتا وسیع آن در بسترهای مختلف و رسانهها باعث شد تعدادی از نمایندگان از تحویل گرفتن آن صرف نظر کنند.
کارکرد نظارتی توییتر به مسئولین و اینکه این بستر شبکهی اجتماعی بازتاب دهنده نظر مردم باشد خود یکی از وظایف مورد قبول رسانه است. شاید ویژگی منحصر به فرد این نوع شبکههای اجتماعی این است که در قالب اکانت مسئولین ساختار مدیریتی کشور را به سمت پاسخ گویی ببرد و به نوعی فضایی برای بازتاب نظر مردم و انتقادات باشد که بدون شک درنظر دلسوزان نظام این امر بسیار ضروری است.
۸- سیل فروردین ۹۸
پس از تداوم بارشهای شدید در کشور هفتهی اول فروردین ۱۳۹۸ و ادامه آن، سیل قسمتهایی از ۲۵ استان ایران را درنوردید. این سیلابها در روز نخست، حداقل ۱۹ کشته در استانهای مختلف کشور برجای گذاشت. به طور مثال:هفته اول فرودین ۹۸ بارندگیهای شدید در شهر شیراز، باعث جاری شدن سیل مرگباری و ناگهانی شد. این واقعه در ۶ فروردین برای بار دوم هم در این شهر تکرار شد. در کرمانشاه طغیان رودخانه الوند در سرپل ذهاب زندگی ساکنان این منطقه را با دشواریهایی رو به رو کرد. در خوزستان نیز سیل بندهای روستاهای اروندکنار شکسته شد. موج دوم بارشها آغاز شد و شهرهای غربی و جنوبی کشور را در برگرفت. پس از این بارشها، هشدار سیل و آمادهباش در ۲۳ استان ایران اعلام شد. با شروع موج دوم بارشها در ۱۲ فروردین، از استان لرستان خسارات سنگینی همچون رانش زمین و به زیر آب رفتن بخشهایی از خرمآباد، معمولان و پلدختر و … گزارش شد. استان لرستان بیشترین آمار مصدومین را با حدود ۲۵۶ مصدوم در بین استانهای کشور داشت.
بازتاب لحظهای این رویدادها در شبکه های اجتماعی ابراز احساسات مردم را به همراه داشت. در ادامه، حضور جهادگران از هر قشری را در این مناطق برای یاری رسانی شاهد بودیم. این حضور و اطلاعرسانی سبب ایجاد موجی در توییتر شد، کاربران در این مدت حدود یک میلیون و دویست و هفتاد هزار توییت و هفت میلیون صد و هشتاد و دو هزار لایک را ثبت کردهاند.
حرف آخر
آنچه در این پژوهش سعی در بیان آن است دیدگاه واقعی به توییتر است، بدون شک خود بستر توییتر و هر کارشناس آگاهی از مشکلات و معضلات استفاده و حتی سو استفاده از بسترهای شبکه های اجتماعی به سطح خودش آگاه است. خبرهای فیک، تخریب، نقد غیر منصفانه و حتی رعایت نکردن حریم خصوصی افراد معضلاتی است که در بستر شبکههای اجتماعی ممکن است حادث شود و البته توییتر در بعضی از این موضوعات در کشور ما و حتی جهان مستعدتر است. اما نگاه واقعی ایجاب میکند به روی دیگر سکه و کارکردهای دیگر توییتر هم نگاه کرد وحتی اگر این نگاه منجر به تغییر سیاستها نشود و فقط سبب دیدن ظرفیتهای توییتر در جهت اهداف کشور باشد.
شما می توانید متن منتشر شده در روزنامه ایران در تاریخ ۳ دی ۱۳۹۹ را در اینجا و اینجا بخوانید